متفکران و فیلسوفان بزرگی در شرق و غرب، خود را ابن سینایی می دانند
خبرگزاری مهر -گروه دین و اندیشه: ابن‌سینا به عنوان چهره پرآوازه تمدن ایران و اسلام قرن‌ها است که میراثش در اکثر کشورهای جهان اسلام گرامی داشته می‌شود و بیش از ششصد سال کتاب‌های پزشکی‌اش در دانشگاه‌های معتبر دنیا از شرق تا غرب جهان تدریس می‌شده است. در دنیا مراکز و مؤسسات علمی و فرهنگی متعددی درباره ابن‌سینا و تألیفات و میراث علمی او تحقیق و پژوهش می‌کنند. مراکز ابن‌سیناپژوهی در زمینه فلسفه و حکمت و نظرات بدیع او در منطق و وجودشناسی نه تنها در ایران و کشورهای اسلامی بلکه در کشورهای اروپایی و آمریکا نیز فعالیت می‌کنند. طب سینوی با همه پیشرفت طب مدرن، دست‌کم در زمینه بهداشت و پیشگیری، هنوز رونق و اعتبار دارد. ما ایرانیان به عنوان وارثان علم و حکمت و طب ابن‌سینا بیشتر از هر جغرافیایی موظف به پاسداری، نگاهبانی و خوانش و بهره‌مندی از میراث و مکتب سینوی هستیم.
همایش بین‌المللی بوعلی‌سینا در شهریور سال ۱۳۸۳ با حضور دانشمندان و ابن‌سیناپژوهان ایران و با حضور نمایندگانی از ۱۷ کشور جهان برگزار شد. پس از آن شورای عالی انقلاب فرهنگی، اساسنامه تشکیل بنیاد علمی و فرهنگی بوعلی‌سینا را در بهمن‌ماه آن سال تصویب کرد. حضور بنیاد بوعلی‌سینا در کنار آرامگاه شیخ‌الرئیس ابن‌سینا در همدان، چراغ حکمت و دانایی را در آن سرزمین کهن روشن نگاه داشته است. هیئت امنای بنیاد بوعلی‌سینا به ریاست وزیر فرهنگ، پس از درگذشت رئیس سابق این بنیاد، مرحوم آیت‌الله غیاث‌الدین طه‌محمدی که دلباخته و مروج حکمت سینوی بود؛ نویسنده، مترجم و پژوهشگر حوزه فلسفه و عرفان، انشاالله رحمتی، استاد تمام فلسفه دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی را به ریاست این بنیاد برگزیده است. در گفتگویی که با انشاالله رحمتی رئیس جدید بنیاد بوعلی‌سینا داشتیم، رئوس برنامه‌ریزی‌های علمی، انتشاراتی و همایش و نشست‌های داخلی و خارجی این بنیاد که موجب رونق‌بخشی به حکمت سینوی و زنده‌نگاه‌داشتن میراث معنوی حکیم بوعلی خواهد بود؛ تشریح شده است.
*جایگاه ابن سینا در میراث فکری ما چیست؟
با قاطعیت می‌توان گفت در بین چهره‌های فکری و علمی جهان اسلام، ابن‌سینا بزرگترین و تأثیرگذارترین شخصیت است. ابن‌سینا در دو حوزه فلسفه و پزشکی مرزهای جهان را درنوردیده است و در همه جای جهان، شناخته شده است. اندیشه متفکران بزرگی در شرق و غرب عالم، تحت تأثیر ابن‌سیناست و خودشان را ابن‌سینایی می‌دانند و سخن گفتن از اهمیت و شهرت ابن‌سینا چنان بدیهی است که نیاز به تکرار ندارد. خوشبختانه ابن‌سینا به فرهنگِ ایرانی و ایرانِ فرهنگی تعلق دارد.
ابن‌سینا در پایتخت نخستین تمدن ایرانی دفن شده است. همدان، جزو اولین مکان‌هایی است که در آن تمدن پدید آمده است. قطعاً این امر اتفاقی نیست که ابن‌سینا در همدان بدرود جهان گفت و مدفن و آرامگاهش نیز در همدان است. تعلق ابن‌سینا به ایران تنها به این نیست که در این سرزمین زیسته و در این سرزمین از دنیا رفته است. ممکن است شخصیتی متعلق به سرزمینی باشد، اما فقط ارتباط ظاهری، نژادی و ملی با مردم آنجا داشته باشد، ولی چیزی از اندیشه او درک نشود، ولی در سرزمینی بیگانه آن شخصیت بسیار بهتر شناخته شده باشد.
خوشبختانه ابن‌سینا در عین حالی که به فرهنگ ایرانی تعلق دارد، در ایران بهتر از هر جای دیگر جهان شناخته شده است؛ به گونه‌ای که همه متفکران بزرگ ما در فلسفه از جمله سهروردی و میرداماد و ملاصدرا، سینایی هستند. همچنین ابن‌سینا در ادبیات، عرفان و هنر ایران نیز بسیار تأثیرگذار بوده است. به این معنا که میراث ابن‌سینا در این سرزمین بهتر فهمیده و تفسیر شده و جریان‌های مختلف فکری به راه افتاده است. جالب است که گفته شود از ابن‌سینا تنها یک مکتب پدیدار نشده است، بلکه مکاتب مختلف مشایی، اشراقی و هم حکمت متعالیه تحت تأثیر ایشان است.
ابن‌سینا چهره تابناک و بزرگی است و در هزاره گذشته به انحای مختلف بزرگ داشته شده است. بهترین بزرگداشت ابن‌سینا فهم اندیشه‌هایش بوده و میراث پر اهمیت اوست. در سرزمین ما، در مکتب سینوی نوابغی ظهور کرده‌اند و تربیت شده‌اند که دست کمی از خود ابن‌سینا ندارند.
*ابن سینا در شرق و غرب چقدر تأثیرگذار بوده است؟
میراث ابن‌سینا در ایران بهتر از هر جای دیگری فهمیده شده است، ولی از شرق تا غرب جهان نیز از این میراث و اندیشه بی‌نصیب نمانده‌اند. در قرون وسطای غرب، فیلسوف بزرگی مانند توماس آکوئیناس، تحت تأثیر ابن‌سینا بوده است. در دوران مدرن نیز چنین است و در دوران معاصر اساتید بزرگی در دانشگاه‌های غرب، نه به عنوان تاریخ فلسفه بلکه به عنوان فیلسوف و اندیشه‌ای زنده درباره ابن‌سینا پژوهش و تحقیق می‌کنند و حتی ممکن است تفسیرهای مختلف و متعارضی از ابن‌سینا داشته باشند. مثلاً تفسیری که «هانری کُربن» از ابن‌سینا دارد با تفسیری که «دیمیتری گوتاس» از او دارد در مقابل هم است. همین که از یک متفکر دو تفسیر متفاوت، متعارض و یا گاهی در تقابل با هم شکل می‌گیرد، نشان‌دهنده اهمیت اندیشه و تفکر اوست. وقتی فیلسوف زنده‌ای درباره اندیشه فیلسوفِ درگذشته سخن می‌گوید به معنای آن است که آن اندیشه را قابل توجه، زنده و پویا یافته است، البته باید این دغدغه را داشت که این فیلسوف درست فهمیده و تفسیر شود. غیر از جهان غرب، در جهان عرب نیز جریان اندیشگی ابن‌سینا اندیشی زنده است و از قابلیت‌های ماندگار فلسفه او بهره‌برداری می‌شود.
*تشکیل بنیاد بوعلی سینا چه اهدافی داشت؟
در جهان امروز آئین‌های بزرگداشت بسیاری برای فیلسوفان انجام می‌شود، اما بهترین بزرگداشت، فهم فیلسوف است. از طرفی باید آئین‌های بزرگداشت را نهادینه کرد و به بهترین وجه ممکن برگزار کرد. شاید در سال‌های گذشته کم‌کاری شده باشد و می‌شد کارهای بهتری ارائه کرد. با این حال برای شناخت و معرفی ابن‌سینا؛ بایستی نهادسازی شکل بگیرد، آن هم نه لزوماً تشریفاتی. از این نظر، تشکیل بنیاد بوعلی‌سینا به عنوان نهادی ملی و بین‌المللی در ایران از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
*الان وضعیت بنیاد چگونه است و در نظر دارید چه برنامه‌هایی را اجرایی کنید؟
در کشورهای دیگر هم مشابه این بنیاد تأسیس شده است، اما بهترین جایی که می‌توانست نهادی برای بزرگداشت مقام و میراث ابن‌سینا تشکیل شود ایران است و این بنیاد با همین دید تأسیس شده است. قریب ۲۰ سال از تأسیس و راه‌انداری این بنیاد گذشته است و با توجه به محدودیت‌های شهرستان و استان؛ شاید نگاه‌های مدیریتی ظرفیت آن را در حد استان و شهر همدان کشانده است. وقتی به اساسنامه بنیاد توجه می‌کنیم به عمق و گستره جغرافیایی فعالیت‌های آن پی می‌بریم. بر این اساس، این بنیاد باید در سه سطح استانی، ملی و بین‌المللی فعالیت کند. در سطح استانی، طبیعی است هر کس به دنبال اثر فیزیکی و ردپایی از میراث ابن‌سینا باشد، آن را در همدان و در آرامگاه او جستجو می‌کند. البته فعالیت‌های علمی سینوی، در رشد و ارتقای فضای فکری و فرهنگی استان همدان تأثیری قابل توجه دارد. گر چه ممکن است این‌گونه اقدامات استانی، ما را به این خطا بکشاند که فعالیت ما در حد استانی تنظیم و انجام بشود.
در سطح بالاتر، بنیاد بوعلی، نهادی ملی است که البته در حد گستره کشور فعال نشده است و همین دید و غایت کوچک باعث کوچک‌تر شدن حد و اندازه علمی فعالیت‌ها در استان و سطح ملی شده است. وقتی غایت بلند و بزرگ‌تری برای بنیاد در نظر گرفته شود، طبعاً بهتر می‌توان به اهداف عالیه‌ای که مد نظر است، دست یافت.
انجام فعالیت‌ها در سطح دوم که ملی است، باید در تراز ملی باشد. به حضور بنیاد و پررنگ‌تر شدن فعالیت‌های آن در پایتخت بی‌مهری و بی‌توجهی شده است؛ به گونه‌ای که حتی بنیاد تا امروز دفتری در تهران ندارد، حال آنکه این کمترین کاری است که باید انجام می‌گرفت. بیشتر اساتیدی که در حوزه ابن‌سینا پژوهش، تحقیق و تدریس می‌کنند، ساکن تهران هستند و اگر در جای دیگری از کشور نیز فعالیت کنند، خیلی راحت می‌توانند در تهران برای نشست‌های علمی گرد هم بیایند. حضور مستمر چنین اساتیدی در همدان از جنبه‌های تدارک و پشتیبانی و مسائل مالی مترتب بر آن دشوار خواهد بود. فعالیت اثرگذار در سطح ملی با مرکزیت تهران بهتر محقق می‌شود و تمام ظرفیت‌های ابن‌سیناپژوهی در شهرستان‌ها، استان‌ها و کشور می‌تواند در تهران متمرکز شده و از آن در جهت تقویت نگاه ملی به ابن‌سینا و هم‌افزایی ظرفیت‌ها بهره‌مند شد.
بر پایه اساسنامه، بنیاد بوعلی، نهادی بین‌المللی است. بزرگداشت ابن‌سینا، بزرگداشت فرهنگ و تمدن ایران است و میراث او بهتر از هر شخصیت دیگری می‌تواند معرف داشته‌های علمی و فلسفی کشورمان باشد. در حوزه تفکر و فلسفه شخصیت‌های بسیاری داریم که می‌توانیم حرف و اندیشه نو آنها را به گوش جهانیان برسانیم، اما کمتر شناخته شده‌اند. برای معرفی جهانی چنین متفکران ناشناخته در دنیا باید وقت و هزینه زیادی صرف شود. هزار سال است که ابن‌سینا و مکتب و میراثش در جهان شناخته شده است، وقتی بخواهیم اندیشه و تفکر اسلامی و ایرانی را به جهان معرفی کنیم از طریق ابن‌سینا خیلی راحت‌تر می‌توانیم این کار را انجام دهیم. مثلاً اگر بخواهیم از طریق ملاصدرا این کار را انجام دهیم، برای معرفی او باید زمان زیادی صرف شود. چون متأسفانه ملاصدرا کمتر بر متفکران بیرون از ایران تأثیر گذاشته و در سطح جهان کمتر شناخته شده است. بنابراین لازم است ابتدا ملاصدرا به جهان شناسانده شود و بعد از طریق او اندیشه ایرانی معرفی شود. شخصیت ابن‌سینا بخش اعظم این راه را در هزاره گذشته برای ما هموار کرده است. اگر می‌خواهیم فرهنگمان را معرفی کنیم، بخش مهمی از فرهنگ، اندیشه و تفکر ما بحث شناخته شده میراث حکمی و طبی ابن‌سیناست. شهرت ابن‌سینا اتفاقی نیست و به صورت اتفاقی مشهور نشده است، چون به نوعی نماینده عقلانیت اسلامی است. هیچ فیلسوفی به اندازه ابن‌سینا پایه‌های عقلانیت را در اندیشه اسلامی استوار نکرده است.
ابن‌سینا در نزاع با متکلمین، نوعی دین عقلانی و فرهنگ اخلاقی را پایه‌ریزی کرده است. گفت‌وگوی ما با جهان امروز باید عقلانی و معرفتی باشد، که از این جهت میراث و مکتب سینوی از هر نظر مفید و مهم است. تفکر ابن‌سینا برای گفت‌وگو با جهان اسلام، و شرق و غرب مبنای خیلی استوار و پذیرفته شده‌ای است. برای گفت‌وگو با تاجیک‌ها، ازبک‌ها، ترک‌ها، عرب‌ها و… شخصیت و میراث ابن‌سینا می‌تواند مبنای مراوده علمی و فلسفی باشد.
در جهان غرب افرادی هستند که به طور جدی درباره ابن‌سینا تحقیق و پژوهش می‌کنند. ما باید با آنها تعامل فکری داشته باشیم و از دستاوردهای آنان در پژوهش که با رویکردها و روش‌شناسی‌های جدید درباره شیخ‌الرئیس تحقیق می‌کنند، بهره‌مند شویم و برای پیشبرد ابن‌سیناپژوهی از آنها استفاده کنیم. از طرف دیگر هم در مقام تفسیر و فهم ابن‌سینا، قابلیت‌هایی در فلسفه ما وجود دارد که ممکن است برای یک محقق غربی در دسترس نباشد. وقتی کسی در غرب درباره ابن‌سینا کار می‌کند سال‌ها باید صرف آموختن زبان عربی و فارسی کند، ولی کسی که در ایران زندگی می‌کند نیازی به آموختن زبان و فرهنگ ابن‌سینا ندارد، چون دارد در کشور ابن‌سینا و در فرهنگی که ابن‌سینا نماینده آن است، زندگی می‌کند. بنابراین در گفت‌وگو با جهان شرق و غرب، از چین، هند و ژاپن تا کشورهای اروپایی و آمریکایی، ابن‌سینا پرچم‌دار تفکر و اندیشه ایرانی و اسلامی ماست.
امیدواریم بر پایه تصریح اساسنامه، بنیاد با چنین راهبردی به فعالیت‌های خود رونق و توسعه دهد. این امر مستلزم فعال شدن فعالیت‌های بنیاد بوعلی‌سینا در سه سطح استانی، ملی و بین‌المللی است.
*نوع نگاه برای معرفی جهانی ابن‌سینا چه باید باشد؟
بزرگداشت جهانی ابن‌سینا در زمره وظایف اخلاقی و علمی ما نسبت به دنیا و بشر امروز است. بزرگداشت ابن‌سینا، بزرگداشت اندیشه ایرانی است، البته نباید ابن‌سینا را دست‌مایه تفاخر و برتری‌جویی بر دیگران قرار دهیم. تعلق ابن‌سینا به ما جای بالیدن دارد، ولی مایه تفاخر نیست. ابن‌سینا بیشتر از آنکه برای ما نسبت به دیگران حق ایجاد کند، مسئولیت ایجاد می‌کند. اگرچه همه انسان‌ها نسبت به حفظ و احیای میراث ابن‌سینا وظیفه دارند ولی کسی که ابن‌سینا به سرزمین او تعلق ندارد ممکن است بگوید مسئولیتی نسبت به او ندارم، ولی منِ ایرانی که ابن‌سینا هم‌وطن من است و در این سرزمین زندگی کرده و مدفون است و ادعا می‌کنم که در این سرزمین بهتر فهمیده شده؛ بیشتر از هر کسی نسبت به معرفی میراث بوعلی وظیفه دارم، یعنی اگر فرض بر این است که ابن‌سینا حرف حقی برای گفتن دارد و می‌تواند زندگی‌هایی را از فلاکت معنوی نجات دهد و به آنها در معنابخشی به زندگیشان کمک کند یا از بسیاری از اشتباهاتی که سرمایه‌های مالی و جانی آنان را هدر می‌دهد، جلوگیری کند؛ هر چه کمتر از این سرمایه بهره ببریم یا کوتاهی و کم‌کاری کنیم، از وظیفه اخلاقی، انسانی و مسئولیتمان در قبال ابن‌سینا دریغ کرده‌ایم. اقدامات بنیاد بوعلی گوشه‌ای از ادای دینی است که ابن‌سینا بر گردن بشریت و به ویژه ایرانیان و میراث‌داران حکمت و معنویت دارد.
*در راستای رسیدن به اهداف بنیاد، با مراکز پژوهشی و دانشگاه‌های داخلی و خارجی که در حوزه ابن‌سینا تحقیق می‌کنند، چگونه ارتباط می‌گیرید؟
خوشبختانه از گذشته، کم و بیش چنین ارتباطاتی برقرار شده است. قبل از اینکه من این مسئولیت را قبول کنم؛ چه در زمان مرحوم آیت‌الله طه‌محمدی و چه قبل از ایشان، در زمان آقای دکتر شاه‌حسینی و زحماتی که جناب آقای توکل دارایی در سمت معاونت بنیاد بوعلی‌سینا در این سال‌ها کشیدند؛ این بزرگان توانسته‌اند با دست خالی، ارتباطاتی را با سازمان‌هایی در داخل و خارج از کشور ایجاد کنند، ولی با توجه به محدودیت‌هایی که گفته شد، آن طور که بایسته و شایسته بود، نتوانستند پیش بروند، ولی ما امیدواریم الگویی را که پیش از این وجود داشته، توسعه ببخشیم.
مثلاً بنیاد الان ارتباط خوبی با کشورهای همسایه مثل ازبکستان، تاجیکستان، چین یا حتی بلاروس دارد، که در پی آن رفت‌وآمدهای سالیانه‌ای برقرار می‌شود. اساتیدی از ایران با سفر به این کشورها، در همایش‌های علمی سخنرانی کرده‌اند یا اساتیدی از این کشورها به ایران و همدان آمده‌اند و با اساتید ایرانی گفت‌وگو کرده‌اند و همایش‌هایی نیز برگزار شده است. البته این ارتباطات خیلی فراتر از صرف برگزاری همایش‌هایی است که برگزار شده است. حتی در بعضی از این کشورها که خودم هم دیده‌ام علقه‌ای ایجاد شده و حتی خانواده‌هایی را مشاهده می‌کنیم که فرهنگ ایران را دوست دارند و تعلق خاطرشان به ابن‌سینا باعث شده که ایران برایشان پایگاه معنوی محسوب شود و با حضور در همدان و مرقد ابن‌سینا آرامش پیدا می‌کنند. البته این ارتباط هنوز با بسیاری از کشورها برقرار نشده که امیدوار هستیم این کار انجام شود.
* از جامعه علمی و فرهنگی چه انتظاری می‌توان داشت؟
ما برای پیشبرد اهداف علمی و فرهنگی به دو گونه حمایت مادی و معنوی نیاز داریم. نیاز داریم اساتید و محققان فعال در کشور از ما حمایت معنوی داشته باشند. خوشبختانه در این مدت کوتاه که این مسئولیت را بر عهده گرفته‌ام، بسیاری از همکاران و مدیران دانشگاهی و اجرایی با لطف و عنایتی که به بنده دارند، برای کمک و همکاری اظهار آمادگی کرده‌اند. از این نظر چنین حمایت‌هایی می‌تواند راه دشواری را که در پیش است، برایمان هموارتر کند.
حمایت دیگر، مادی است که بایستی از سوی دستگاه‌های پشتیبان در تهران و همدان انجام شود. بنیاد باید حداقلی از قدردانی و حمایت مالی را از افرادی که طرح‌های مهم پژوهشی که از این به بعد خواهیم داشت، به عمل آورد و حقوق مادی آنان را تأمین کند. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، استانداری همدان، دانشگاه‌های کشوری و استانی هر یک به سهم خود می‌توانند در این جهت ما را برای انجام وظایف خطیر علمی یاری کنند.
*برنامه شما برای اعتلای فعالیت‌های بنیاد چیست؟
اگر حمایت‌های لازم صورت گیرد، فعالیت‌های علمی و پژوهشی را در سه بخش توسعه خواهیم داد.
بخش نخست در حوزه انتشار آثار خود ابن‌سینا یا سنت ابن‌سینایی است که در حال برنامه‌ریزی برای انجام آن هستیم. برای رونق این بخش، در حال گفت‌وگو با برخی اساتید و صاحب‌نظران در این حوزه هستیم و پس از نتیجه‌گیری امیدواریم بتوانیم این آثار را بدون شتاب‌زدگی و البته با دقت علمی منتشر کنیم. آثار تألیفی ابن‌سینا و سنت ابن‌سینایی ابتدا باید تصحیح علمی- انتقادی و سپس به فارسی ترجمه شوند. آثار ابن‌سینا به صورت جسته و گریخته تصحیح و ترجمه شده‌اند، اما بایستی تصحیح و ترجمه یک‌دست و قابل اعتمادی از این آثار در ایران عرضه شود.
بخش دوم تألیف آثاری جدید به زبان فارسی درباره ابن‌سیناست که واجد نظریه جدیدی از اندیشه او باشد. برخی از این آثار را که قابلیت علمی داشته باشند، به زبان‌های دیگر و یا دست‌کم به انگلیسی ترجمه خواهیم کرد.
بخش سوم، ترجمه آثار خوبی است که به زبان‌های انگلیسی، فرانسه، آلمانی و عربی درباره وجوه مختلف اندیشه ابن‌سینا در دنیا منتشر شده است. باید در این زمینه برنامه سنجیده‌ای مدون شود تا این آثار با دقت انتخاب و سپس ترجمه شوند، اگرچه این کارها به زمان نیاز دارد اما نتیجه کار ماندگار خواهد بود. برای اینکه بتوانیم این پروژه را به خوبی پیش ببریم، باید حرکتی ملی راه انداخت.
برنامه دیگری که اجرا خواهیم کرد برگزاری همایش‌ها و نشست‌ها در دو سطح است. یکی نشست‌هایی که به صورت تخصصی برگزار می‌شود و ممکن است بدون گستردگی انجام شود. در صدد هستیم، با حضور اساتید صاحب‌نظر، نشست‌هایی به صورت موضوعی درباره ابن‌سینا برگزار کنیم و اساتید در آن مقالات علمی خود را ارائه کنند.
نخستین نشستی که از این جنس خواهیم داشت ششم اسفندماه سال جاری است که این نشست با همکاری بنیاد بوعلی‌سینا و مجمع فلاسفه ایران، در تهران برگزار می‌شود، و به نوعی یادبود بیستمین سالگرد تأسیس بنیاد بوعلی‌سینا نیز به شمار می‌رود.
گونه دوم برگزاری همایش‌های بین‌المللی است. در این همایش‌ها می‌توانیم هم بنیاد و هم اهمیت ابن‌سینا را معرفی کنیم و با ایجاد بانک اطلاعاتی ابن‌سیناپژوهان در جای‌جای جهان، آنها را به جامعه علمی و فرهنگی علاقه‌مند معرفی کنیم. برای برپایی این گونه همایش‌ها، همدان و آرامگاه بوعلی محوریت خواهد داشت. اگر بخواهیم نشانی از ابن‌سینا در جهان بجوییم، آرامگاه شیخ‌الرئیس در همدان است. بنابراین با حضور اساتید فلسفه و طب و پژوهشگران از کشورهای مختلف در همدان، یاد و نام ابن‌سینا گرامی داشته می‌شود. چنین همایش‌های می‌تواند در تهران و سایر شهرها نیز برگزار شود.
