حفظ زبان مادری؛ کلید نگه‌داشت هویت فرهنگی است
فرزاد قائمی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: زبان مادری یا زبان نخست به زبانی گفته می‌شود که اولین زبانی است که فرد در طول زندگی خود آن را فرا می‌گیرد. از این جهت به آن زبان مادری اطلاق می‌شود که انسان معمولاً نخستین زبان خود را در آغوش مادر و خانواده فرا می‌گیرد. بنابراین زبان مادری الزاما زبان مادرزاد فرد نیست، بلکه زبانی است که فرد با آن دنیای اطراف خود را می‌شناسد. در واقع، زبان مادری زبانی است که فرد با آن رویا می‌بیند. حتی افرادی که مهاجر هستند و مدت طولانی از زبان دوم استفاده می‌کنند، همچنان در خواب و رویای خود به زبان اول خواب می‌بینند.
وی افزود: بنابراین زبان مادری زبان ناخودآگاه انسان است و جامعه‌شناسی زبان را در ذهن انسان شکل می‌دهد. انسان با استفاده از آن دنیای اطراف خود را می‌شناسد و مفاهیم و معانی پیرامونش با آن نقش می‌بندد. از این جهت، زبان مادری بخشی از شخصیت فرد را تشکیل می‌دهد و اهمیت زیادی در شکل‌گیری ساختار فردی و اجتماعی او دارد. زبان مادری به زبان قومی نیز تعبیر می‌شود، چراکه زبانی است که فرد در قبیله یا محلی که زندگی می‌کند آن را فرا می‌گیرد و معمولاً افراد پیرامونش نیز به آن زبان سخن می‌گویند.
قائمی خاطرنشان کرد: زبان مادری زبانی است که فرد با آن دنیای اطراف خود را شناخته است لذا در شکل‌گیری هویت فردی نقش بسیار مهمی دارد. بسته به ماهیت این زبان، مفاهیم در بخش‌هایی از عینیات و مصادیق خود با تفاوت‌هایی شکل می‌گیرند و از این جهت بخشی از تفاوت‌های فرهنگی در ذهن افراد محصول زبانی است که با آن دنیای اطراف خود را شناختند.
وی با بیان اینکه مهم‌ترین کارکرد زبان، ارتباط است و در یک قوم، منطقه یا ملت، افراد با همان زبان با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند، گفت: علاوه بر هویت فردی، زبان مادری نقش مهمی در شکل‌گیری هویت اجتماعی نیز دارد. زبان مادری به نوعی شالوده‌ای است که هویت فرد را در خانواده و از حیث ساختار اجتماعی کلان، که از به هم پیوستن خانواده‌ها شکل می‌گیرد، ایجاد می‌کند و هویت اجتماعی را در جوامع می‌سازد.
عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد ادامه داد: گفته می‌شود که امروزه در هر روز و هر لحظه، یک گویش یا زبان در معرض نابودی قرار می‌گیرد و بخشی از این نابودی زبان‌های قومی، محصول شکل‌گیری جهان جدید است. هنگامی که یک زبان جهانی تبدیل به بخشی از تعاملات روزمره مردمان دنیای جدید می‌شود، خواه یا ناخواه، به تدریج زبان‌های قومی از اهمیت گذشته خود فاصله می‌گیرند و نسل‌های جدید کم‌کم برای زبان‌های قومی خود اهمیت کمتری قائل می‌شوند. تداوم این روند به تدریج گویش‌ها را در معرض نابودی قرار می‌دهد و این، مهم‌ترین خطری است که زبان‌های مادری را تهدید می‌کند.
وی بیان کرد: صرفاً نابود شدن زبان که بدترین شکل آسیب به زبان‌های مادری است، تنها آسیب موجود نیست. گاهی اوقات زبانی با توجه به گستردگی خود از بین نمی‌رود، اما در ترکیب با زبان‌های دیگر از هویت اصلی و اولیه خود دور می‌شود و به تدریج تبدیل به یک زبان بی‌هویت می‌شود که در مراحل بعدی مسیر نابودی را طی خواهد کرد.
قائمی در خصوص مهم‌ترین اقدامات برای حفظ زبان مادری گفت: برای حفظ هویت‌های قومی، زبان‌های کوچک و بزرگ و گویش‌های مختلف و متنوع که بخشی از فرهنگ انسان را در جوامع مختلف در طول تاریخ شکل داده است، مهم‌ترین اقدام حفظ یادمان‌ها، سنت‌ها و آیین‌های فرهنگی است. معمولاً زبان به شکل ادبیات، آیین، اسطوره و افسانه در جوامع حفظ می‌شود. حفظ این متون بسته به اینکه شفاهی یا کتبی باشند، در قالب آثار ادبی و هنری خلق شده باشند یا حتی به شکل فرهنگ شفاهی و سینه به سینه منتقل شده باشند، نقش مهمی در حفظ این زبان‌ها دارند.
بحران هویت با گم‌کردن زبان مادری
وی افزود: حتی اگر زبان‌های دیگر کارکرد خود را در زندگی روزمره به نفع زبان‌های جهان‌شمول‌تر از دست می‌دهند، باید یادمان‌ها و پیوندهای فرهنگی این زبان‌ها حفظ شوند و افرادی که گذشته تاریخی خود را مدیون آن زبان هستند، به نوعی هویت فردی و اجتماعی خود را در آیینه این زبان‌ها جست‌وجو کنند. گم کردن این آیینه به نوعی بحران هویت و سردرگمی فردی و اجتماعی افراد در دنیای مدرن ختم می‌شود.
عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد عنوان کرد: از آنجا که اولین سطح برقراری ارتباط زبان است، هنگامی که با افراد در سطح جامعه برخورد می‌کنیم، زبان مادری نقش مهمی در برقراری ارتباط ما دارد. معمولاً افرادی که زبان مشترکی برای ارتباط ندارند، به سختی می‌توانند تعاملات روزمره خود را با دیگران برقرار کنند. بنابراین زبان مادری در ارتباطات اجتماعی ما به عنوان یک پایه تعاملی نقش بسیار مهمی دارد. در جوامعی که تنوع زبانی وجود دارد، معمولاً جنس روابط اجتماعی پیچیدگی خاصی دارد و آسیب‌هایی نیز در این جوامع پیرامون حوزه‌های ارتباطی وجود دارد که باید به آن حساس بود.
وی ادامه داد: زبان مادری در جوامعی که تنوع زبانی وجود دارد، از دو سو اهمیت دارد؛ اول اینکه زبان مادری چه به صورت زبان و چه به صورت گویش، در جغرافیای محدود یا وسیع بسیار مهم است. گویش‌وران یک زبان با هر دامنه‌ای از گسترش باید حقوق اجتماعی مربوط به این زبان را در اختیار داشته باشند و حق دارند این زبان در آموزش آن‌ها جای داشته باشد و با آن فعالیت فرهنگی و اجتماعی داشته باشند.
نقش مهم زبان فارسی در ماندگاری ملیت ایران
قائمی گفت: مسئله دوم این است که در جوامع بزرگی مانند جامعه ایران که در آن زبان‌های متنوع وجود دارد و نمی‌توان تمام ارتباطات خرد و کلان افراد را صرفاً محدود به زبان‌های مادری کرد، وجود یک زبان مشترک، که در جامعه ما زبان فارسی است، از اهمیت بسیاری برخوردار است. از آنجا که زبان مشترک است که جوامع کوچک را به یک جامعه بزرگ تبدیل می‌کند، اگر در جامعه ما زبان فارسی وجود نداشت، شاید کشور ایران در طول تاریخ تداوم پیدا نمی‌کرد. بنابراین زبان فارسی در ماندگاری هویت و ملیت ایران نقش مهمی داشت.
وی بیان کرد: زبان مادری در دو سطح می‌تواند فرهنگ و تاریخ یک ملت را شکل دهد. معمولاً زبان‌های مادری مختلفی که در یک جامعه وجود دارند، می‌توانند حاوی آثار مکتوب ادبی، فرهنگی، تاریخی و هنری باشند که در طول اعصار مختلف شکل گرفته است. در تاریخ کشور ما، خصوصاً در طول ۱۰۰۰ سال گذشته، بیشتر متون مکتوبی که به وجود آمده، به زبان فارسی بوده است. اما در عین حال دیگر زبان‌های مادری مهم مانند زبان‌های ترکی و کردی نیز حاوی آثار مکتوبی هستند که به صورت آثار ادبی، تاریخی و حماسی شکل گرفته‌اند. حفظ و شناخت این آثار، ترجمه و بزرگداشت آن‌ها و شناخت آن‌ها توسط نسل‌های مختلف از اهمیت زیادی برخوردار است.
عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد تصریح کرد: معمولاً بیشترین میراث تاریخی و فرهنگی زبان به صورت شفاهی است و در قالب داستان‌ها، افسانه‌ها و قصه‌ها است که به صورت سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و در طول هزاران سال دوام آورده است.
وی ادامه داد: تحقیق در مورد این میراث شفاهی، مکتوب کردن و گردآوری آن‌ها، انجام فعالیت‌های پژوهشی، بازشناسی و ترویج آن‌ها در فضاهای رسانه‌ای و انتقال آن‌ها به نسل‌های آینده برای حفظ فرهنگ و تاریخ یک ملت از اهمیت زیادی برخوردار است که جامعه امروز ما باید نسبت به گذشته به آن حساس‌تر باشد و برای آن هزینه در نظر بگیرد و طرح‌های پژوهشی تعریف کند.
انتهای پیام
