شرایط ذخیره‌ خون بندناف در سازمان انتقال خون/چگونگی اهدای سلول‌های بنیادی خونساز در بزرگسالان

دکتر نسیم عزتی، رئیس گروه بانک خون بند ناف و سلول‌های بنیادی سازمان انتقال خون در آستانه روز جهانی خون بند ناف در گفت‌وگوی تفصیلی با ایسنا، با بیان اینکه سه منبع اصلی برای پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز بیماران نیازمند پیوند در دسترس است، اظهار کرد: مغز استخوان، خون بندناف و سلول‌های بنیادی خون محیطی موبیلیزه به عنوان منابع اصلی پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز محسوب می‌شوند. ویژگی‌های منابع پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز متفاوت است و مزایا، معایب و محدودیت‌های مختص به خود را دارند. پزشکان با توجه به ویژگی‌های منابع سلول‌های بنیادی خون‌ساز و شرایط بیمار در ارتباط با استفاده از هرکدام از ین منابع تصمیم می‌گیرند.     

پیوند مغز استخوان چیست؟

وی با بیان اینکه پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز با نام «پیوند مغز استخوان» در گذشته خوانده می‌شد، توضیح داد: هنگام پیوند مغز استخوان، اهداکننده در شرایط ویژه و خاص در اتاق عمل حاضر می‌شود و یک عمل تهاجمی است. پزشکان، سلول‌های بنیادی مغز استخوان ران فرد اهداکننده را با سرنگ‌های مخصوص استخراج می‌کنند که استخوان درد شدید به همراه دارد و البته میزان سلولی که در این فرایند جداسازی می‌شود، محدود است.

خون بندناف، منبعی برای پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز

وی با بیان اینکه خون بندناف می‌تواند سرشار از سلول‌های بنیادی باشد، افزود: پس از سلول‌های بنیادی مغز استخوان، خون بندناف به عنوان یکی از منابع سلول‌های بنیادی خونساز معرفی شد. خون بندناف می‌تواند سرشار از سلول‌های بنیادی باشد و میزان سلول‌های موجود در آن  به عوامل گوناگونی مانند سن زنان در زمان بارداری، جنسیت نوزاد، تغذیه زنان در زمان بارداری، نوع زایمان (طبیعی یا سزارین) وابسته است. به دلیل اینکه حجم سلول بنیادی خون بندناف، پایین است، اغلب برای اطفال استفاده می‌شود.  

خون بندناف، منبعی برای پیوند اطفال

رئیس گروه بانک خون بند ناف و سلول‌های بنیادی سازمان انتقال خون ادامه داد: خون بندناف در بهترین حالت ممکن فقط پاسخگوی وزن یک فرد خردسال است. خون بندناف، مزایا و معایبی دارد و محدودیت استفاده از سلول‌های بنیادی این منبع شاید بزرگترین مشکل آن باشد. اگرچه استفاده از خون بندناف محدود است اما یکی از منابع پیوند سلول‌های بنیادی خونساز محسوب می‌شود.  

خون محیطی موبیلیزه، بهترین منبع پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز

عزتی با بیان اینکه سلول‌های بنیادی خون محیطی موبیلیزه از دیگر منابع سلول‌های بنیادی خون‌ساز به حساب می‌آیند، خاطرنشان کرد: سلول‌های خون محیطی موبیلیزه از افراد بالغ جداسازی می‌شوند و منبع اصلی پیوند هستند. به دلیل اینکه سلول‌های بنیادی خون محیطی موبیلیزه برای اطفال و بزرگسالان قابلیت استفاده دارد به عنوان منبع اصلی پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز شناخته می‌شود.

او گفت: خون بندناف، اولویت اصلی پزشکان در سراسر جهان برای بیمارانی که نیازمند پیوند هستند به حساب نمی‌آید بلکه اولویت اول پزشکان، خون محیطی موبیلیزه است. سلول‌های بنیادی خون محیطی موبیلزه از یک گیرنده بزرگسال با تزریق یک «فاکتور» و استفاده از تکنولوژی خاص جداسازی می‌شود. حجم سلول‌ها در خون محیطی موبیلزه نسبت به خون بندناف بیشتر است؛ نه تنها میزان سلول‌های خون محیطی نسبت به خون بندناف بیشتر است، بلکه اهداکننده در دسترس است و در صورت ناموفق بودن پیوند، می‌توان اهداکننده را فرا خواند. 

رئیس گروه بانک خون بند ناف و سلول‌های بنیادی سازمان انتقال خون ادامه داد: فرد اهداکننده می‌تواند جزو خویشاوندان بیمار یا غیرخویشاوند باشد. بازهم تاکید می‌کنم به دلیل اینکه سلول‌های خون محیطی موبیلیزه نسبت به خون بندناف، سلول‌های بنیادی بیشتری دارد و فرد اهداکننده در دسترس‌تر است، به عنوان اولویت پزشکان برای پیوند محسوب می‌شود. همچنین به دلیل اینکه دوز سلول خون‌بند ناف کم است و فرد اهداکننده به راحتی در دسترس نیست؛ چرا که نوزادی بوده که بندناف او اهدا شده است؛ پزشکان سراسر دنیا ترجیح می‌دهند که کمتر از این منبع استفاده کنند. 

تعطیلی بانک‌های خصوصی خون بندناف در اغلب کشورها

وی با بیان اینکه موضوع اقتصاد سلامت در عرصه پیوند سلول‌های بنیادی تاثیر مستقیم دارد، افزود: بسیاری از بانک‌های خون بندناف دولتی و بخش خصوصی در اغلب کشورهای جهان به دلیل مسائل اقتصادی تعطیل شده‌اند. فرایند فرآوری و نگهداری از خون بندناف بسیار هزینه‌بر است؛ بنابراین فرآوری سلول بنیادی خون بندناف و نگهداری آن مستلزم در دسترس بودن بودجه است. 

کاربرد سلول‌های بنیادی خون‌ساز برای درمان ۸۰ بیماری

عزتی با بیان اینکه سلول‌های بنیادی خون‌ساز برای درمان طیف وسیعی از بیماری‌های خونی استفاده می‌شود، گفت: سلول‌های بنیادی خون‌ساز برای درمان حدود ۸۰ بیماری‌ خونی استفاده می‌شود؛ به طور مثال انواع سرطان‌های خون، لنفوم، کم‌خونی و تالاسمی کاربرد دارد؛ به عبارت دیگر هر بیماری که ناشی از نقص در سیستم خونی بدن است، می‌تواند کاندید پیوند سلول‌های بنیادی باشد. 

 بانک های خون بندناف خصوصی از منظر علمی و اقصادی چندان مورد قبول نیستند

او با بیان اینکه بانک خون بندناف سازمان انتقال خون یک بانک عمومی است، اظهار کرد: بانک‌های خون بندناف در دنیا به صورت عمومی و خصوصی فعالیت می‌کنند. بانک های خون بندناف خصوصی از منظر علمی و اقصادی چندان مورد قبول نیستند و در کشورهای بسیاری از چرخه فعالیت خارج شده‌اند. خون‌ بندنافی که در بانک‌های خصوصی نگهداری می‌شود، در اغلب مواقع برای کودک اهداکننده قابل استفاده نیست. اگر کودک اهداکننده خون بندناف در آینده دچار بیماری شود، پزشکان نمی‌توانند از سلول‌های بنیادی خون بندناف اهداشده استفاده کنند؛ چرا که آن سلول نقص دارد و به یک اهداکننده دیگر نیاز است. خون‌ بندناف در مراکز خصوصی به مدت بسیار طولانی نگهداری می‌شود و همانطور که گفتم در اکثر مواقع برای فرد اهداکننده قابل استفاده نیست و در این صورت دیگران نیز نمی‌توانند از این منبع استفاده کنند. 

شرایط ذخیره‌سازی خون بندناف در بانک سازمان انتقال خون

عزتی با بیان اینکه کشورهای پیشرو در زمینه پیوند سلول‌های بنیادی بر فعالیت بانک‌های عمومی خون بندناف تاکید می‌کنند، گفت: کشورهای پیشرو تلاش می‌کنند که مردم را برای اهدای خون بندناف تشویق کنند و مردم را به سمت اهدا سوق می‌دهند. خون بندنافی که در مراکز عمومی ذخیره‌سازی می‌شود، دسترسی همگانی دارد و اگر از نظر ژنتیکی تطابق داشته باشد، می‌تواند جان بیماران را نجات دهد. بانک خون بندناف سازمان انتقال خون به عنوان یک پروژه ملی در سال ۱۳۸۹ با حضور وزیر وقت بهداشت تاسیس شد. سازمان انتقال خون با رضایت اهداکنندگان نسبت به جمع‌آوری خون بندناف اقدام می‌کند. 

 او درباره فرایند جمع‌آوری خون بندناف در بانک خون بندناف سازمان انتقال خون خاطرنشان کرد: خون بندناف با اخذ رضایت آگاهانه مادر باردار گرفته شده و در کیسه‌های مخصوص جمع‌آوری می‌شود. پس از اینکه خون بندناف جمع‌آوری می‌شود در زنجیره سرد به آزمایشگاه پردازش خون بندناف در ستاد مرکزی سازمان انتقال خون منتقل می‌شود. خون بندناف می‌بایست طی بازه زمانی ۴۸ ساعته فرآوری و فریز شود. البته تمام نمونه‌های خون بندناف جمع‌آوری شده، فریز و نگهداری نمی‌شوند؛ چراکه  شرایط و معیارهای سختگیرانه‌ای برای ذخیره‌سازی خون بندناف در نظر گرفته‌ایم. نمونه‌های جمع‌آوری شده می‌بایست از حد نصاب حجم خون و تعداد سلول‌های موجود برخوردار باشند تا ارزش ذخیره‌سازی را داشته باشد. 

عزتی ادامه داد: مواردی که ارزش ذخیره‌سازی داشته باشند در بانک خون بندناف سازمان انتقال خون در دمای منفی ۱۹۰ درجه سانتی‌گراد نگهداری می‌شوند و تا ۲۵ سال قابلیت نگهداری دارند. مواردی که در بانک خون بندناف سازمان انتقال خون ذخیره شده‌اند، آزمایش‌های سلامت را سپری کرده‌اند تا از سلامت آن مطلع شویم. همچنین آزمایش HLA به منظور شناسایی فاکتورهای ژنتیکی خون انجام می‌شود و اطلاعات ژنتیکی در سامانه مرکز مدیریت پیوند وزارت بهداشت به صورت ماهانه بارگذاری می‌شود. اگر بیماری از نظر ژنتیکی با اطلاعات ثبت‌ شده در مرکز مدیریت پیوند وزارت بهداشت مطابقت داشته باشد، نمونه برای پیوند به مرکز درمانی ارسال می‌شود. بانک‌های خون بندناف عمومی از فرد اهداکننده و بیمار هیچ هزینه‌ای دریافت نمی‌کنند.  

پیوند از نمونه‌های فریز شده در سازمان انتقال خون

رئیس گروه بانک خون بند ناف و سلول‌های بنیادی سازمان انتقال خون درباره تعداد نمونه‌های جمع‌آوری شده در این سازمان نیز توضیح داد: بیش از ۳۶هزار نمونه را جمع‌آوری کرده‌ایم که ۴هزار و ۳۰۰ مورد از موارد جمع‌آوری شده از شرایط استاندارد فریز برخوردار بوده‌اند. ۶۰ بیمار توانسته‌اند اطلاعات ژنتیکی مشابه خود را از میان ۴ هزار و ۳۰۰ مورد ذخیره‌شده بیابند که اغلب این افراد بزرگسال بوده‌اند و ۲۹ نفر از بیماران نیز اطفال هستند و پیوند برای اطفال انجام شده است.۶۰ بیمار توانسته‌اند نمونه سازگار با وضعیت ژنتیکی خود را بیابند که اغلب آنها بزرگسال هستند و تنها ۲۹ نفر از آنها جزو گروه اطفال هستند و عمل پیوند برای ۲۹ نفر انجام شده است.

تنوع اقوام؛ چالشی برای یافتن نمونه سازگار جهت پیوند سلول‌های بنیادی

او افزود: تنوع اقوام در کشور بسیار گسترده است و به همین دلیل فاکتورهای ژنتیکی بسیار زیادی در ایران حضور دارند. با توجه به اینکه فاکتورهای ژنتیکی در کشور بسیار گسترده است؛ یافتن نمونه‌ای که سازگار کامل داشته باشد بسیار سخت است. بیمارانی که جزو خانواده‌های تک‌فرزند هستند از شانس کمتری برای یافتن نمونه سازگار در خانواده خود برخوردار هستند و به ناچار به بانک‌های نگهداری خون بندناف مراجعه می‌کنند. اگر بیماران  جزو یک گروه یا قومیت خاص باشند نیز برای یافتن نمونه سازگار با مشکل مواجه هستند و این موضوع در صورت تک‌فرزند بودن چندبرابر می‌شود.

عزتی با بیان اینکه یافتن نمونه سازگار برای بیماران سخت است، گفت: هنگامی که نمونه سازگار در کشور در دسترس نباشد، وزارت بهداشت برای یافتن نمونه سازگار در شبکه جهانی جستجو می‌کند. اگر نمونه مشابه در بانک‌های خارجی وجود داشت باشد، می‌توان جان بیماران را نجات داد. خرید نمونه سازگار از کشورهای خارجی حدود ۲۰هزار یورو هزینه دارد. تعداد بیماران زیادی در صف انتظار هستند و شاید حدود ۲هزار نفر باشند اما آمار دقیق بیماران در اختیار مرکز مدیریت پیوند وزارت بهداشت است. 

ضرورت ترویج فرهنگ اهدای سلول‌های بنیادی خون‌ساز

وی با بیان اینکه اهدای سلول‌های بنیادی خون‌ساز می‌بایست در کانون توجه قرار گیرد، اظهار کرد: اهدای سلول‌های بنیادی خون‌ساز می‌بایست بیشتر تبلیغ شود تا بتوان در جهت آن فرهنگ‌سازی کرد. کشور با فرهنگ‌سازی توانست مردم را نسبت به موضوع اهدای خون آگاه کند به نحوی که اغلب مردم یکبار اهدای خون را تجربه کرده‌اند. فرهنگ‌سازی و ترویج سلول‌های بنیادی خون‌ساز ضروری است. اهدای سلول‌های بنیادی خون‌ساز نه تنها برای اهداکننده هیچ خطری ندارد، بلکه می‌تواند جان بیماران را نجات دهد. 

رئیس گروه بانک خون بند ناف و سلول‌های بنیادی سازمان انتقال خون گفت: سازمان انتقال خون، علاوه بر بانک خون بندناف، مرکز «سپاس» را راه‌اندازی کرده است که به منظور پذیره‌نویسی از داوطلبان اهدای سلول‌های بنیادی خونساز ایجاد شده است. افراد بزرگسال می‌توانند در مرکز سپاس عضو شوند و با انجام یک آزمایش خون، اطلاعات HLA آنها تعیین و در سامانه مرکز مدیریت پیوند وزارت بهداشت ثبت می‌شود. برخی افراد که در مرکز سپاس اطلاعات خود را ثبت کرده‌اند به مرحله پیوند رسیده‌اند. مراکز سپاس در تمام مراکز انتقال خون استان‌ها مستقر است و تمام افراد در کشور ما و در کل دنیا در بازه سنی ۱۸ تا ۵۰ سال، می‌توانند اهداکننده سلول بنیادی خون‌ساز باشند و از این طریق جان بیماران نیازمند را نجات دهند.

انتهای پیام